Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là người trưởng thành nhưng do tình trạng thể chất hoặc tinh thần mà không đủ khả năng nhận thức, điều khiển hành vi của mình. Việc xác định đúng tình trạng này có ý nghĩa quan trọng trong bảo vệ quyền lợi hợp pháp của đương sự. Hãng Luật Anh Đào và Cộng Sự chia sẻ dưới đây những trường hợp cụ thể được pháp luật xem là “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi” để bạn đọc hiểu rõ và áp dụng đúng quy định.
1. Căn cứ pháp lý quy định về người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi
Căn cứ theo Điều 23 Bộ luật Dân sự năm 2015, pháp luật quy định cụ thể về người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi như sau:
“…
Điều 23. Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi
1. Người thành niên do tình trạng thể chất hoặc tinh thần mà không đủ khả năng nhận thức, làm chủ hành vi nhưng chưa đến mức mất năng lực hành vi dân sự thì theo yêu cầu của người này, người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi và chỉ định người giám hộ, xác định quyền, nghĩa vụ của người giám hộ.
2. Khi không còn căn cứ tuyên bố một người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi thì theo yêu cầu của chính người đó hoặc của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định hủy bỏ quyết định tuyên bố người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi
…”
Quy định trên cho thấy, pháp luật ghi nhận một nhóm chủ thể không mất hoàn toàn năng lực hành vi dân sự, nhưng có hạn chế nhất định do yếu tố thể chất hoặc tinh thần, cần sự hỗ trợ, giám hộ để đảm bảo quyền và nghĩa vụ dân sự được thực hiện đúng đắn.
Đây là căn cứ quan trọng để Tòa án xem xét, ra quyết định tuyên bố hoặc hủy bỏ quyết định đối với người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi theo trình tự luật định.
2. Thế nào là tình trạng thể chất hoặc tinh thần “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi”?
Pháp luật hiện hành không liệt kê cụ thể từng loại bệnh hay tình trạng nào được xem là “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi”, mà giao cho cơ quan giám định pháp y tâm thần xác định dựa trên tình trạng thực tế của người được yêu cầu. Tuy nhiên, xét theo bản chất pháp lý và thực tiễn xét xử, có thể hiểu rằng: đây là những trường hợp người trưởng thành bị hạn chế khả năng nhận thức, suy luận hoặc kiểm soát hành vi của mình do ảnh hưởng từ yếu tố thể chất hoặc tinh thần, nhưng chưa đến mức mất hoàn toàn năng lực hành vi dân sự.
Cụ thể:
- Về tình trạng thể chất: là những trường hợp người bị bệnh hoặc tổn thương cơ thể ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng nhận biết, tư duy hoặc điều khiển hành vi. Ví dụ: người bị tai biến mạch máu não, di chứng chấn thương sọ não, suy giảm trí nhớ nặng ở người cao tuổi, hoặc các bệnh lý thần kinh làm giảm khả năng phán đoán.
- Về tình trạng tinh thần: bao gồm các rối loạn tâm thần hoặc bệnh lý ảnh hưởng đến nhận thức, cảm xúc và hành vi như: rối loạn lo âu, trầm cảm nặng, tâm thần phân liệt giai đoạn ổn định, rối loạn nhân cách, rối loạn phát triển trí tuệ (IQ thấp). Những người này vẫn có thể sinh hoạt bình thường nhưng trong nhiều trường hợp không nhận thức rõ hậu quả pháp lý của hành vi mình thực hiện.
Như vậy, “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi” là một tình trạng đặc thù, đòi hỏi phải có kết luận giám định y khoa và quyết định của Tòa án để xác định chính xác. Quy định này thể hiện sự nhân văn của pháp luật dân sự, nhằm bảo vệ những người yếu thế, hạn chế bị lợi dụng hoặc gây thiệt hại cho chính họ trong các giao dịch dân sự.
3. Cách xác định tình trạng “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi”
Việc xác định một người có thuộc trường hợp “khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi” hay không phải được thực hiện theo trình tự, thủ tục pháp lý chặt chẽ. Đây không phải là sự đánh giá cảm tính của người thân hoặc cá nhân, mà cần có căn cứ chuyên môn và quyết định của cơ quan có thẩm quyền.
Cụ thể, quy trình xác định thường trải qua hai bước chính:
3.1. Giám định pháp y tâm thần – Căn cứ chuyên môn bắt buộc
Đây là bước đầu tiên và quan trọng nhất trong việc xác định tình trạng nhận thức, hành vi của một người.
- Cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân có quyền lợi liên quan có thể gửi đơn yêu cầu trưng cầu giám định pháp y tâm thần.
- Hội đồng giám định sẽ tiến hành khám, đánh giá toàn diện về tình trạng thể chất, tinh thần, khả năng nhận thức và mức độ làm chủ hành vi của người được giám định.
- Kết luận giám định là căn cứ bắt buộc để Tòa án xem xét việc tuyên bố người đó là người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi.
3.2. Quyết định của Tòa án – Căn cứ pháp lý xác lập
Sau khi có kết luận giám định, người có quyền, lợi ích liên quan hoặc cơ quan, tổ chức hữu quan có thể nộp đơn yêu cầu Tòa án tuyên bố người được giám định là người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi.
- Tòa án sẽ xem xét toàn bộ hồ sơ, chứng cứ và ra quyết định công nhận, đồng thời chỉ định người giám hộ để giúp đỡ, bảo vệ quyền và nghĩa vụ dân sự của người đó.
- Trường hợp người được tuyên bố đã hồi phục nhận thức và khả năng hành vi, Tòa án có thể hủy bỏ quyết định trước đó theo quy định tại khoản 2 Điều 23 Bộ luật Dân sự 2015
Như vậy, để xác định một người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, cần có sự phối hợp giữa y khoa và pháp luật. Điều này đảm bảo tính khách quan, chính xác và bảo vệ tối đa quyền lợi của người được xem xét cũng như của các bên liên quan.
Việc xác định một người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là bước quan trọng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ, cũng như đảm bảo tính công bằng trong các quan hệ dân sự. Trong thực tế, nhiều vụ tranh chấp nhà đất, tranh chấp quyền sử dụng đất có liên quan đến cha mẹ già yếu, sức khỏe suy giảm, trí nhớ kém — những người có thể thuộc trường hợp “khó khăn trong nhận thức”. Nếu không được xem xét đúng, các giao dịch như tặng cho, chuyển nhượng hoặc lập di chúc rất dễ bị tuyên vô hiệu, gây thiệt hại cho các bên liên quan.
Trong những trường hợp như vậy, việc liên hệ với luật sư đất đai để được tư vấn, hướng dẫn thủ tục giám định, thu thập chứng cứ và bảo vệ quyền lợi tại Tòa án là vô cùng cần thiết. Hãng Luật Anh Đào và Cộng Sự với đội ngũ luật sư đất đai nhiều kinh nghiệm luôn sẵn sàng hỗ trợ khách hàng trong các vụ việc liên quan đến tranh chấp nhà đất, quyền sử dụng đất và xác định năng lực hành vi dân sự – giúp bạn bảo vệ tài sản và quyền lợi hợp pháp của gia đình một cách hiệu quả nhất.
