Khi bị thu hồi đất, nhiều người kỳ vọng sẽ được giao lại một mảnh đất tương đương. Nhưng thực tế, diện tích hoặc thời hạn sử dụng đất thay thế có thể không giống như trước. Vậy, pháp luật có giới hạn những yếu tố này không?
1. Trường hợp áp dụng giao đất thay thế khi Nhà nước thu hồi đất
Giao đất thay thế là một cơ chế quan trọng nhằm hỗ trợ người sử dụng đất bị thu hồi tiếp tục ổn định cuộc sống, sản xuất hoặc kinh doanh tại một vị trí khác. Căn cứ tại điểm m khoản 3 Điều 124 Luật Đất đai 2024, quy định:
“Giao đất, cho thuê đất cho người sử dụng đất bị thu hồi đất sản xuất, kinh doanh theo quy định tại Điều 78 và Điều 79 của Luật này mà tại thời điểm thu hồi đất còn thời hạn sử dụng đất và người sử dụng đất có nhu cầu sử dụng đất tại vị trí khác để tiếp tục sản xuất, kinh doanh.”
Điều này xác định rõ phạm vi áp dụng chỉ dành cho những người sử dụng đất hợp pháp, đất còn thời hạn, và có nhu cầu chính đáng để tiếp tục hoạt động sau khi bị thu hồi.
2. Các trường hợp thu hồi đất được áp dụng hình thức giao đất thay thế
Giao đất mới thay thế cho người bị thu hồi đất là một trong những cơ chế hỗ trợ nhân đạo và thiết thực trong Luật Đất đai 2024, nhằm đảm bảo người sử dụng đất tiếp tục duy trì sản xuất, ổn định đời sống sau khi đất của họ bị Nhà nước thu hồi. Tuy nhiên, cơ chế này không áp dụng phổ biến cho tất cả các trường hợp mà chỉ giới hạn trong những hoàn cảnh đặc biệt.
Cụ thể, theo quy định tại Điểm m Khoản 3 Điều 124 Luật Đất đai 2024, chỉ những trường hợp người sử dụng đất bị Nhà nước thu hồi đất mà “tại thời điểm thu hồi đất còn thời hạn sử dụng đất và người sử dụng đất có nhu cầu sử dụng đất tại vị trí khác để tiếp tục sản xuất, kinh doanh” mới đủ điều kiện để được xem xét giao đất thay thế. Đồng thời, đất bị thu hồi phải thuộc các trường hợp được Nhà nước thu hồi vì mục đích quốc phòng, an ninh (Điều 78 Luật Đất đai 2024) hoặc phát triển kinh tế – xã hội vì lợi ích quốc gia, công cộng (Điều 79 Luật Đất đai 2024).
Điều 78 liệt kê hàng loạt công trình đặc thù phục vụ quốc phòng, an ninh như: căn cứ quân sự, kho tàng vũ khí, trường bắn, thao trường, trung tâm huấn luyện, trụ sở cơ quan an ninh… Ví dụ, nếu một xưởng sản xuất gạch tư nhân đang hoạt động hợp pháp, có giấy tờ chứng minh quyền sử dụng đất, nhưng bị Nhà nước thu hồi để xây dựng một khu căn cứ quân sự (theo Khoản 2 Điều 78 Luật Đất đai 2024), thì chủ sử dụng đất này có thể được Nhà nước xem xét giao một mảnh đất khác nếu họ có nguyện vọng tiếp tục hoạt động sản xuất và đáp ứng đủ điều kiện pháp lý.
Tương tự, Điều 79 Luật Đất đai 2024 điều chỉnh các dự án thu hồi đất để xây dựng công trình giao thông, thủy lợi, năng lượng, trường học, bệnh viện, hoặc dự án khu đô thị, khu công nghiệp – những công trình mang tính phục vụ lợi ích quốc gia, cộng đồng. Chẳng hạn, nếu một doanh nghiệp chuyên chế biến nông sản có đất hợp pháp bị thu hồi để xây dựng đường cao tốc (theo Khoản 1 Điều 79 Luật Đất đai 2024), doanh nghiệp này cũng có thể được hỗ trợ giao một khu đất khác, nếu có nhu cầu tiếp tục sản xuất, và khu đất thay thế phù hợp quy hoạch sử dụng đất địa phương.
3.Điều kiện cần và đủ để được xem xét giao đất thay thế
Không phải mọi trường hợp bị thu hồi đất đều đương nhiên được giao đất mới thay thế. Việc áp dụng chính sách này đòi hỏi phải đáp ứng đồng thời hai điều kiện quan trọng:
Thứ nhất, tại thời điểm Nhà nước thu hồi, thửa đất của người sử dụng vẫn còn thời hạn sử dụng theo giấy chứng nhận quyền sử dụng đất (sổ đỏ). Điều này loại trừ các trường hợp đất đã hết hạn hoặc đang bị sử dụng sai mục đích, vi phạm quy hoạch hoặc không có giấy tờ pháp lý rõ ràng.
Thứ hai, người bị thu hồi đất phải có nhu cầu thực sự và có đề nghị hợp pháp, cụ thể, nhằm tiếp tục hoạt động sản xuất, kinh doanh tại một vị trí khác. Nhu cầu này cần được thể hiện rõ trong hồ sơ xin giao đất mới và phải phù hợp với kế hoạch sử dụng đất tại địa phương.
Ví dụ minh họa: Một hộ gia đình có trang trại nuôi cá nước ngọt hợp pháp bị thu hồi đất để phục vụ xây dựng nhà máy xử lý nước (trong danh mục công trình lợi ích công cộng theo Điều 79 Luật Đất đai 2024). Nếu chủ hộ có phương án cụ thể, gửi đề xuất lên chính quyền địa phương xin được bố trí một khu ao hồ khác phù hợp quy hoạch, thì có thể được xem xét giao đất thay thế để tiếp tục nuôi trồng thủy sản, đảm bảo sinh kế.
3.Ý nghĩa và vai trò của chính sách giao đất thay thế
Việc giao đất mới thay thế không chỉ là giải pháp bù đắp vật chất, mà còn thể hiện tinh thần nhân đạo và nguyên tắc “hài hòa lợi ích” trong chính sách pháp luật đất đai của Nhà nước. Đây là chính sách giúp: Ổn định sản xuất và sinh kế của người dân, tổ chức bị ảnh hưởng bởi các dự án phát triển; Giảm thiểu các mâu thuẫn, khiếu nại, khiếu kiện phát sinh do thu hồi đất, từ đó tăng sự đồng thuận xã hội; Tạo điều kiện cho người dân chủ động tái lập cuộc sống, không bị phụ thuộc hoàn toàn vào tiền bồi thường; Thúc đẩy hiệu quả công tác thu hồi đất của Nhà nước khi có sự hợp tác từ phía người sử dụng đất.
Như vậy, chính sách giao đất thay thế theo Điều 124 Luật Đất đai 2024 là một giải pháp hỗ trợ có điều kiện, chỉ áp dụng trong những trường hợp thu hồi đất phục vụ quốc phòng, an ninh hoặc lợi ích quốc gia, công cộng (Điều 78, 79). Người sử dụng đất cần chứng minh rõ quyền sử dụng đất còn hiệu lực và nhu cầu tiếp tục sản xuất, kinh doanh để được xem xét hỗ trợ. Chính sách này góp phần tạo lập hệ thống pháp lý nhân văn, cân bằng giữa lợi ích của Nhà nước, cộng đồng và quyền lợi chính đáng của người dân, doanh nghiệp.
