Khi bạn tự ý giúp ai đó trông nom tài sản, ký hợp đồng hay sửa chữa nhà cửa mà không hề được họ cho phép liệu hành vi đó sẽ được xem là thiện chí, hay là hành vi xâm phạm? Và nếu có tranh chấp xảy ra, thì pháp luật sẽ đứng ra giải quyết?
1. Khái quát về “thực hiện công việc không có ủy quyền”
Thực hiện công việc không có ủy quyền là một chế định đặc thù trong pháp luật dân sự, thuộc nhóm nghĩa vụ ngoài hợp đồng. Đây là trường hợp một người chủ động thực hiện công việc vì lợi ích của người khác, nhưng không có sự đồng ý, chỉ định hay ủy quyền hợp pháp từ người đó. Dù xuất phát từ thiện chí hay hoàn cảnh khách quan, hành vi này vẫn có thể làm phát sinh hệ quả pháp lý, đặc biệt là nghĩa vụ bồi thường hoặc hoàn trả chi phí.
Theo Điều 574 Bộ luật Dân sự 2015, “Thực hiện công việc không có ủy quyền là việc một người không có nghĩa vụ thực hiện công việc nhưng đã tự nguyện thực hiện công việc đó vì lợi ích của người có công việc được thực hiện khi người này không biết hoặc biết mà không phản đối.” Việc làm này không hình thành từ một hợp đồng, nhưng vẫn tạo ra mối quan hệ pháp lý gián tiếp giữa người thực hiện và người hưởng lợi. Trong một số trường hợp, nếu công việc được thực hiện phù hợp với lợi ích và mong muốn hợp lý của người được làm hộ, thì người thực hiện có thể được hoàn trả chi phí hợp lý. Ngược lại, nếu gây thiệt hại, người này có thể bị buộc bồi thường theo quy định của pháp luật.
Như vậy, dù không có hợp đồng, người thực hiện công việc không có ủy quyền vẫn có thể rơi vào trách nhiệm dân sự ngoài ý chí, đòi hỏi pháp luật phải can thiệp để điều chỉnh mối quan hệ phát sinh.
2. Trường hợp có thỏa thuận giữa các bên
Khi một người tự ý thực hiện công việc vì lợi ích của người khác mà không có sự cho phép tức là thực hiện công việc không có ủy quyền, nếu giữa các bên có thỏa thuận về pháp luật áp dụng, thì khi phát sinh tranh chấp, cơ quan giải quyết sẽ áp dụng pháp luật do các bên đã lựa chọn. Điều này được quy định rõ tại Điều 686 Bộ luật Dân sự 2015, theo đó: “Các bên được thỏa thuận lựa chọn pháp luật áp dụng cho việc thực hiện công việc không có ủy quyền.”
Việc thỏa thuận có thể được xác lập bằng văn bản, lời nói hoặc hành vi cụ thể, miễn là thể hiện rõ ý chí của cả hai bên. Điều này phản ánh nguyên tắc tôn trọng quyền tự định đoạt trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Trong trường hợp có tranh chấp, tòa án hoặc trọng tài sẽ không áp dụng pháp luật của nơi hành vi xảy ra, mà sẽ áp dụng pháp luật mà các bên đã thỏa thuận, miễn là thỏa thuận đó không trái với điều cấm của pháp luật hoặc đạo đức xã hội.
Ví dụ, một người Hàn Quốc đang cư trú tại Việt Nam tự ý bảo quản tài sản của một người Pháp sống tại Singapore khi người này đi vắng. Sau đó, hai bên đồng ý chọn pháp luật Pháp để giải quyết mọi quyền, nghĩa vụ liên quan đến việc làm này. Trong trường hợp có mâu thuẫn phát sinh, pháp luật Pháp sẽ được ưu tiên áp dụng để giải quyết tranh chấp, bất kể hành vi thực hiện ở đâu.
Như vậy, khi có thỏa thuận hợp pháp, pháp luật được các bên lựa chọn sẽ là căn cứ duy nhất để giải quyết quyền, nghĩa vụ và tranh chấp phát sinh trong mối quan hệ “thực hiện công việc không có ủy quyền”, bảo đảm tính minh bạch, chủ động và hiệu quả pháp lý trong thực tiễn.
3. Trường hợp không có thỏa thuận
Khi một người tự ý làm việc vì lợi ích của người khác mà không có sự cho phép tức là thực hiện công việc không có ủy quyền, nhưng giữa các bên không có thỏa thuận về pháp luật áp dụng, thì tranh chấp phát sinh sẽ được giải quyết theo pháp luật của nước nơi hành vi được thực hiện. Đây là nguyên tắc được quy định rõ tại Điều 686 Bộ luật Dân sự 2015, theo đó: “Trường hợp không có thỏa thuận thì pháp luật áp dụng là pháp luật của nước nơi thực hiện công việc không có ủy quyền.”
Nguyên tắc này phản ánh phương pháp giải quyết xung đột pháp luật theo hướng áp dụng pháp luật gần gũi nhất với hành vi, còn gọi là nguyên tắc “luật nơi phát sinh hành vi” (lex loci actus). Việc lựa chọn hệ thống pháp luật của nơi xảy ra hành vi nhằm đảm bảo rằng tranh chấp được điều chỉnh bởi những quy phạm pháp lý phù hợp với bối cảnh thực tế của hành vi đó.
Giả sử: Một người Nhật đang cư trú tại Việt Nam tự ý đại diện cho một người Úc thuê nhà ở Hà Nội khi người này đi vắng. Sau đó xảy ra tranh chấp về chi phí hoặc trách nhiệm pháp lý. Vì giữa hai bên không có thỏa thuận trước về pháp luật áp dụng, nên theo Điều 686 BLDS 2015, pháp luật Việt Nam sẽ được áp dụng để giải quyết vụ việc, vì đây là nơi hành vi thực hiện công việc không có ủy quyền xảy ra.
Việc áp dụng pháp luật nơi thực hiện hành vi giúp đảm bảo sự rõ ràng, dễ chứng minh, và phù hợp với thực tiễn địa phương đặc biệt quan trọng trong các vụ việc có yếu tố nước ngoài. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng, nếu hành vi phát sinh ở nhiều quốc gia hoặc khó xác định nơi thực hiện chính, thì việc lựa chọn pháp luật có thể gặp tranh luận và cần sự đánh giá cụ thể từ cơ quan có thẩm quyền.
Tóm lại, trong trường hợp không có thỏa thuận, thì pháp luật của quốc gia nơi xảy ra hành vi tự ý làm việc thay người khác sẽ là căn cứ pháp lý để giải quyết tranh chấp đảm bảo tính hợp lý và hiệu quả trong thực tiễn áp dụng.
