Không phải mọi trường hợp phạm tội đều bị áp dụng hình phạt tù giam. Trong nhiều tình huống, pháp luật Việt Nam cho phép áp dụng những biện pháp nhân đạo và linh hoạt hơn, một trong số đó là hình phạt cải tạo không giam giữ. Vậy cải tạo không giam giữ là gì? Khi nào được áp dụng thay cho án tù? Đây là câu hỏi nhiều người quan tâm, đặc biệt trong bối cảnh người phạm tội có nhân thân tốt, có nơi cư trú rõ ràng hoặc đang đi làm ổn định. Cùng tìm hiểu chi tiết về hình phạt này trong bài viết dưới đây.
1. Cải tạo không giam giữ là gì?
Cải tạo không giam giữ là một trong những hình phạt chính trong hệ thống hình phạt của Bộ luật Hình sự. Theo Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025), đây là hình phạt áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, khi xét thấy không cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội.
Cụ thể, khoản 1 Điều 36 quy định:
“…
Cải tạo không giam giữ được áp dụng từ 06 tháng đến 03 năm đối với người phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng do Bộ luật này quy định mà đang có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi cư trú rõ ràng nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội.
…“
Trong suốt thời gian cải tạo, người bị kết án vẫn được sinh sống tại nơi cư trú hoặc nơi làm việc, đồng thời phải thực hiện một số nghĩa vụ như chấp hành sự giám sát, giáo dục, và khấu trừ một phần thu nhập để sung vào ngân sách nhà nước. Đây là biện pháp pháp lý mang tính giáo dục, răn đe nhưng cũng thể hiện tính nhân đạo, nhằm tạo điều kiện để người phạm tội có cơ hội sửa chữa sai lầm mà không bị tách khỏi cộng đồng.
2. Điều kiện áp dụng cải tạo không giam giữ thay cho án tù
Cải tạo không giam giữ chỉ được Tòa án áp dụng khi người phạm tội đáp ứng đầy đủ các điều kiện luật định. Theo khoản 1 Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025), hình phạt này chỉ áp dụng cho người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc tội nghiêm trọng, và đang có nơi cư trú rõ ràng hoặc nơi làm việc ổn định, nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội.
Cụ thể, các điều kiện bao gồm:
- Người phạm tội thuộc loại tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, không áp dụng với tội rất nghiêm trọng hay đặc biệt nghiêm trọng;
- Có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi cư trú rõ ràng;
- Hành vi phạm tội không quá nguy hiểm đến mức cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội bằng hình phạt tù;
- Có nhân thân tốt, có khả năng cải tạo ngoài xã hội;
- Tòa án cân nhắc hoàn cảnh phạm tội, mức độ nguy hiểm, thái độ khai báo và ăn năn hối cải để ra quyết định phù hợp.
Việc áp dụng cải tạo không giam giữ giúp người phạm tội có cơ hội sửa chữa sai lầm trong môi trường cộng đồng, đồng thời giảm tải cho hệ thống trại giam và góp phần phục hồi nhân đạo.
3. Người chấp hành án cải tạo không giam giữ phải tuân thủ những nghĩa vụ gì?
Khi bị áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ, người bị kết án không bị cách ly khỏi xã hội, nhưng vẫn phải tuân thủ nghiêm ngặt các nghĩa vụ theo quy định của pháp luật hình sự và luật thi hành án. Theo Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2025), người chấp hành án cải tạo không giam giữ có các nghĩa vụ sau:
“…
Tòa án giao người bị phạt cải tạo không giam giữ cho cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc, học tập hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã nơi người đó cư trú để giám sát, giáo dục. Gia đình người bị kết án có trách nhiệm phối hợp với cơ quan, tổ chức hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã trong việc giám sát, giáo dục người đó.
…”
Như vậy, người chấp hành án phải:
- Chấp hành sự giám sát, giáo dục của cơ quan, tổ chức nơi làm việc, học tập hoặc chính quyền địa phương nơi cư trú;
- Phối hợp với gia đình và tổ chức giám sát trong suốt quá trình cải tạo.
“…
Trong thời gian chấp hành án, người bị kết án phải thực hiện một số nghĩa vụ theo các quy định về cải tạo không giam giữ và bị khấu trừ một phần thu nhập từ 05% đến 20% để sung quỹ nhà nước. Việc khấu trừ thu nhập được thực hiện hàng tháng. Trong trường hợp đặc biệt, Tòa án có thể cho miễn việc khấu trừ thu nhập, nhưng phải ghi rõ lý do trong bản án.
Không khấu trừ thu nhập đối với người chấp hành án là người đang thực hiện nghĩa vụ quân sự.
…”
Người bị kết án sẽ:
- Bị khấu trừ từ 5% đến 20% thu nhập hàng tháng để nộp vào ngân sách nhà nước;
- Được miễn khấu trừ trong trường hợp đặc biệt hoặc nếu đang thực hiện nghĩa vụ quân sự.
“…
Trường hợp người bị phạt cải tạo không giam giữ không có việc làm hoặc bị mất việc làm trong thời gian chấp hành hình phạt này thì phải thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ.
Thời gian lao động phục vụ cộng đồng không quá 04 giờ trong một ngày và không quá 05 ngày trong 01 tuần.
Không áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 06 tháng tuổi, người già yếu, người bị bệnh hiểm nghèo, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng.
…”
Trường hợp không có việc làm:
- Phải tham gia lao động phục vụ cộng đồng (tối đa 4 giờ/ngày và 5 ngày/tuần);
- Không áp dụng lao động cộng đồng đối với: phụ nữ mang thai, đang nuôi con dưới 6 tháng tuổi, người già yếu, người bệnh hiểm nghèo hoặc người khuyết tật nặng/đặc biệt nặng.
Cuối cùng, theo khoản 4 Điều 36:
“…
Người bị kết án cải tạo không giam giữ phải thực hiện những nghĩa vụ quy định tại Luật thi hành án hình sự.
..”
Người chấp hành án còn phải thực hiện các nghĩa vụ được quy định chi tiết trong Luật Thi hành án hình sự, như:
- Có mặt theo yêu cầu của cơ quan thi hành án;
- Không bỏ trốn nơi cư trú;
- Thông báo khi thay đổi nơi ở, làm việc;
- Tuân thủ kiểm tra định kỳ hoặc đột xuất của cơ quan chức năng.
4. Trường hợp được miễn lao động phục vụ cộng đồng
Trong thời gian chấp hành hình phạt cải tạo không giam giữ, nếu người bị kết án không có việc làm thì phải thực hiện lao động phục vụ cộng đồng. Tuy nhiên, pháp luật quy định rõ một số trường hợp được miễn nghĩa vụ lao động này nhằm đảm bảo quyền lợi và sức khỏe cho người bị án. Cụ thể, các đối tượng được miễn bao gồm:
- Phụ nữ đang mang thai hoặc nuôi con dưới 06 tháng tuổi;
- Người già yếu, không còn đủ sức khỏe để lao động;
- Người bị bệnh hiểm nghèo cần điều trị thường xuyên;
- Người bị khuyết tật nặng hoặc đặc biệt nặng theo xác nhận của cơ quan y tế có thẩm quyền.
Việc miễn lao động phục vụ cộng đồng không có nghĩa là được miễn toàn bộ nghĩa vụ chấp hành án. Người bị kết án vẫn phải thực hiện các nghĩa vụ khác theo quy định của Luật thi hành án hình sự, như chịu sự giám sát, giáo dục và khấu trừ thu nhập (nếu có).
5. So sánh cải tạo không giam giữ với án tù
| Tiêu chí | Cải tạo không giam giữ | Án tù (phạt tù) |
| Tính chất hình phạt | Là hình phạt chính, không cách ly người phạm tội khỏi xã hội | Là hình phạt chính, buộc người phạm tội phải cách ly khỏi xã hội và chấp hành án trong trại giam |
| Hình thức thi hành | Người bị kết án vẫn được sinh sống, làm việc tại nơi cư trú, dưới sự giám sát của chính quyền và cơ quan liên quan | Người bị kết án bị giam giữ trong trại giam, mất tự do hoàn toàn trong thời gian thi hành án |
| Điều kiện áp dụng | Áp dụng cho người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, có nơi cư trú rõ ràng, không cần thiết phải cách ly khỏi xã hội | Áp dụng phổ biến hơn, đặc biệt với các tội phạm nghiêm trọng, rất nghiêm trọng, nguy hiểm, tái phạm, có nhân thân xấu |
| Tác động xã hội | Giúp người phạm tội duy trì công việc, học tập, chăm sóc gia đình; giảm thiểu hậu quả xã hội và tạo điều kiện tái hòa nhập cộng đồng | Gây ảnh hưởng lớn đến đời sống cá nhân và gia đình người bị kết án; có thể gây gián đoạn công việc, học tập và mối quan hệ xã hội |
| Khấu trừ thu nhập / lao động | Có thể bị khấu trừ từ 5% đến 20% thu nhập hoặc phải lao động công ích nếu không có việc làm (theo quy định tại Điều 36 BLHS 2015 sửa đổi 2025) | Không có thu nhập cá nhân, phải lao động cải tạo trong trại giam theo chế độ trại giam |
| Tính nhân đạo | Thể hiện xu hướng nhân đạo hóa trong hình sự hiện đại; chú trọng cải tạo và giáo dục người phạm tội trong môi trường cộng đồng | Mang tính răn đe, trừng trị mạnh mẽ hơn, đặc biệt trong các vụ án có mức độ nguy hiểm cao hoặc cần cách ly người phạm tội khỏi xã hội |
Như vậy, cải tạo không giam giữ là một hình phạt có tính nhân văn, hướng đến giáo dục, cải tạo người phạm tội trong cộng đồng mà không làm gián đoạn cuộc sống của họ. Tuy nhiên, không phải ai cũng được hưởng hình phạt này. Để hiểu rõ mình có đủ điều kiện hay không, người phạm tội hoặc thân nhân nên tham khảo ý kiến của luật sư có kinh nghiệm trong lĩnh vực tố tụng hình sự để được tư vấn đúng đắn, kịp thời và bảo vệ quyền lợi một cách tốt nhất.
HÃNG LUẬT ANH ĐÀO VÀ CỘNG SỰ
📞 Hotline/Zalo: 0932 049 492
📧 Email: gvndtb1992@gmail.com
🏢 Địa chỉ: 18B Nam Quốc Cang, phường Bến Thành, TP. Hồ Chí Minh
