Trong pháp luật hình sự, bên cạnh hình phạt tù thì phạt cải tạo không giam giữ và án treo là hai chế định thường được áp dụng đối với những tội phạm ít nghiêm trọng hoặc có nhiều tình tiết giảm nhẹ. Tuy nhiên, trên thực tế, không ít người vẫn nhầm lẫn giữa hai khái niệm này, dẫn đến khó khăn trong việc nhận diện quyền và nghĩa vụ khi chấp hành án. Với kinh nghiệm của các luật sư hình sự giỏi thuộc Hãng luật Anh Đào và Cộng sự, bài viết dưới đây sẽ phân tích cụ thể sự khác biệt giữa phạt cải tạo không giam giữ và án treo, giúp bạn đọc hiểu rõ hơn để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình.
1. Phạt cải tạo không giam giữ là gì?
Phạt cải tạo không giam giữ là một trong những hình phạt chính được quy định trong Bộ luật Hình sự, áp dụng đối với người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng nhưng không cần thiết phải cách ly khỏi xã hội. Người bị kết án vẫn sinh sống, làm việc tại cộng đồng dưới sự giám sát của cơ quan, tổ chức hoặc chính quyền địa phương, đồng thời phải thực hiện một số nghĩa vụ nhất định theo pháp luật.
Căn cứ Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2025):
“…
1. Cải tạo không giam giữ được áp dụng từ 06 tháng đến 03 năm đối với người phạm tội ít nghiêm trọng, phạm tội nghiêm trọng do Bộ luật này quy định mà đang có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi cư trú rõ ràng nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội.
Nếu người bị kết án đã bị tạm giữ, tạm giam thì thời gian tạm giữ, tạm giam được trừ vào thời gian chấp hành hình phạt cải tạo không giam giữ, cứ 01 ngày tạm giữ, tạm giam bằng 03 ngày cải tạo không giam giữ.
2. Tòa án giao người bị phạt cải tạo không giam giữ cho cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc, học tập hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã nơi người đó cư trú để giám sát, giáo dục. Gia đình người bị kết án có trách nhiệm phối hợp với cơ quan, tổ chức hoặc Ủy ban nhân dân cấp xã trong việc giám sát, giáo dục người đó.
3. Trong thời gian chấp hành án, người bị kết án phải thực hiện một số nghĩa vụ theo các quy định về cải tạo không giam giữ và bị khấu trừ một phần thu nhập từ 05% đến 20% để sung quỹ nhà nước. Việc khấu trừ thu nhập được thực hiện hàng tháng. Trong trường hợp đặc biệt, Tòa án có thể cho miễn việc khấu trừ thu nhập, nhưng phải ghi rõ lý do trong bản án.
Không khấu trừ thu nhập đối với người chấp hành án là người đang thực hiện nghĩa vụ quân sự.
4. Trường hợp người bị phạt cải tạo không giam giữ không có việc làm hoặc bị mất việc làm trong thời gian chấp hành hình phạt này thì phải thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ.
Thời gian lao động phục vụ cộng đồng không quá 04 giờ trong một ngày và không quá 05 ngày trong 01 tuần.
Không áp dụng biện pháp lao động phục vụ cộng đồng đối với phụ nữ có thai hoặc đang nuôi con dưới 06 tháng tuổi, người già yếu, người bị bệnh hiểm nghèo, người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng.
Người bị kết án cải tạo không giam giữ phải thực hiện những nghĩa vụ quy định tại Luật thi hành án hình sự
…”
Tóm lại, phạt cải tạo không giam giữ là hình phạt chính áp dụng với tội phạm ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng nhưng không cần cách ly khỏi xã hội, giúp người phạm tội có cơ hội sửa chữa sai lầm ngay tại cộng đồng.
2. Án treo là gì?
Án treo là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, được áp dụng khi Tòa án xử phạt tù không quá 03 năm nhưng xét thấy người phạm tội có nhân thân tốt, có nhiều tình tiết giảm nhẹ và không cần thiết phải cách ly khỏi xã hội. Theo Khoản 1 Điều 65 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2025):
“…
Khi xử phạt tù không quá 03 năm, căn cứ vào nhân thân của người phạm tội và các tình tiết giảm nhẹ, nếu xét thấy không cần phải bắt chấp hành hình phạt tù, thì Tòa án cho hưởng án treo và ấn định thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm và thực hiện các nghĩa vụ trong thời gian thử thách theo quy định của Luật thi hành án hình sự.
…”
Trong thời gian thử thách, người được hưởng án treo sẽ không phải đi chấp hành án tù, nhưng phải chịu sự giám sát, giáo dục của chính quyền địa phương hoặc cơ quan, tổ chức nơi làm việc; đồng thời phải tuân thủ đầy đủ các nghĩa vụ theo luật định. Nếu vi phạm nghĩa vụ nhiều lần hoặc phạm tội mới, Tòa án có thể buộc người đó chấp hành hình phạt tù đã tuyên.
3. So sánh phạt cải tạo không giam giữ và án treo
| Tiêu chí | Phạt cải tạo không giam giữ | Án treo |
| Căn cứ pháp lý | Điều 36 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2025) Luật Thi hành án hình sự 2019 | Điều 65 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2025), Nghị quyết 02/2018/NQ-HĐTP, Luật Thi hành án hình sự 2019 |
| Bản chất | Là hình phạt chính thay thế hình phạt tù, người phạm tội vẫn phải chấp hành án nhưng không bị giam giữ | Là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện, chỉ áp dụng khi có án tù ≤ 03 năm |
| Thời hạn | Từ 06 tháng đến 03 năm | Thời gian thử thách từ 01 năm đến 05 năm |
| Điều kiện áp dụng | Người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, có nơi cư trú rõ ràng, không cần thiết cách ly khỏi xã hội | Người bị xử phạt tù ≤ 03 năm, có nhân thân tốt, nhiều tình tiết giảm nhẹ, có nơi cư trú hoặc nơi làm việc rõ ràng |
| Giám sát, giáo dục | Giao cho cơ quan, tổ chức nơi làm việc hoặc UBND cấp xã giám sát; gia đình phải phối hợp | Giao cho cơ quan, tổ chức nơi làm việc hoặc chính quyền địa phương giám sát; gia đình phối hợp |
| Nghĩa vụ | Phải khấu trừ 5% – 20% thu nhập; hoặc lao động phục vụ cộng đồng nếu không có việc làm | Phải chấp hành nghĩa vụ trong thời gian thử thách, tuân thủ giám sát của chính quyền |
| Hậu quả khi vi phạm | Có thể bị xử lý hành chính, hình sự nếu phạm tội mới, nhưng không bị chuyển thành án tù | Nếu vi phạm nghĩa vụ 2 lần trở lên hoặc phạm tội mới → bị buộc chấp hành án tù đã tuyên |
Qua so sánh có thể thấy, mặc dù phạt cải tạo không giam giữ và án treo đều là những biện pháp hình sự nhân đạo, không buộc người phạm tội phải cách ly hoàn toàn khỏi xã hội, nhưng bản chất pháp lý và điều kiện áp dụng lại có sự khác biệt rõ ràng. Cải tạo không giam giữ là một hình phạt chính, trong khi án treo chỉ là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Do đó, để hiểu đúng và áp dụng chính xác trong từng vụ việc, việc tham khảo ý kiến từ một luật sư hình sự uy tín sẽ giúp người phạm tội hoặc gia đình họ bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp, đồng thời tìm ra hướng xử lý phù hợp nhất.
4. Câu hỏi thường gặp
❓Phạt cải tạo không giam giữ có phải đi tù không?
✅Không. Người bị phạt cải tạo không giam giữ không phải chấp hành án trong trại giam, mà vẫn được sống tại địa phương hoặc nơi làm việc, nhưng phải chịu sự giám sát, giáo dục và thực hiện nghĩa vụ theo quy định pháp luật.
❓Án treo có phải là một loại hình phạt không?
✅Án treo không phải là hình phạt độc lập, mà là biện pháp miễn chấp hành hình phạt tù có điều kiện. Người được hưởng án treo chỉ phải chấp hành án tù nếu vi phạm nghĩa vụ hoặc phạm tội mới trong thời gian thử thách.
❓Cải tạo không giam giữ và án treo cái nào nhẹ hơn?
✅Án treo thường được xem là nhẹ hơn vì người phạm tội không bị khấu trừ thu nhập hoặc lao động phục vụ cộng đồng, chỉ cần tuân thủ nghĩa vụ trong thời gian thử thách. Trong khi đó, cải tạo không giam giữ vừa bị giám sát vừa có thể bị khấu trừ thu nhập từ 5% đến 20%.
❓Ai có thể được hưởng án treo?
✅Người bị phạt tù không quá 3 năm, có nhân thân tốt, nhiều tình tiết giảm nhẹ, có nơi cư trú hoặc nơi làm việc rõ ràng và xét thấy không cần cách ly khỏi xã hội thì có thể được hưởng án treo.
❓Khi nào cần tìm đến luật sư hình sự?
✅Khi đối diện nguy cơ bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc cần tư vấn về các hình phạt như cải tạo không giam giữ, án treo, án tù… việc tìm đến luật sư hình sự uy tín sẽ giúp bạn nắm rõ quyền lợi, tránh nhầm lẫn và có chiến lược bào chữa hiệu quả.
