Thẩm phán có quan hệ họ hàng với bị cáo thì có được xét xử không? Đây là thắc mắc rất thường gặp trong các vụ án hình sự, đặc biệt khi người tham gia tố tụng lo ngại về tính khách quan, công bằng của phiên tòa. Trên thực tế, pháp luật tố tụng hình sự đã quy định rất rõ những trường hợp Thẩm phán phải từ chối hoặc bị thay đổi để bảo đảm việc xét xử đúng pháp luật. Bài viết dưới đây sẽ làm rõ căn cứ pháp lý và hậu quả pháp lý nếu Thẩm phán có quan hệ thân thích với bị cáo nhưng vẫn tham gia xét xử.
1. Căn cứ pháp lý về việc thay đổi Thẩm phán
Việc thay đổi Thẩm phán trong trường hợp có quan hệ họ hàng với bị cáo được quy định cụ thể tại Điều 53 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017, 2025). Theo quy định này:
“…
Điều 53. Thay đổi Thẩm phán, Hội thẩm
1. Thẩm phán, Hội thẩm phải từ chối tham gia xét xử hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp sau đây:
a) Trường hợp quy định tại Điều 49 của Bộ luật này;
b) Họ cùng trong một Hội đồng xét xử và là người thân thích với nhau;
c) Đã tham gia xét xử sơ thẩm hoặc phúc thẩm hoặc tiến hành tố tụng vụ án đó với tư cách là Điều tra viên, Cán bộ điều tra, Kiểm sát viên, Kiểm tra viên, Thẩm tra viên, Thư ký Tòa án.
…”
Để xác định rõ hơn các trường hợp phải từ chối hoặc bị thay đổi, Điều 49 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 quy định:
“…
Điều 49. Các trường hợp phải từ chối hoặc thay đổi người có thẩm quyền tiến hành tố tụng
Người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải từ chối tiến hành tố tụng hoặc bị thay đổi khi thuộc một trong các trường hợp sau đây:
1. Đồng thời là bị hại, đương sự; là người đại diện, người thân thích của bị hại, đương sự hoặc của bị can, bị cáo;
2. Đã tham gia với tư cách là người bào chữa, người làm chứng, người giám định, người định giá tài sản, người phiên dịch, người dịch thuật trong vụ án đó;
3. Có căn cứ rõ ràng khác để cho rằng họ có thể không vô tư trong khi làm nhiệm vụ.
…”
Như vậy, trường hợp Thẩm phán có quan hệ họ hàng, là người thân thích của bị cáo đã được Bộ luật tố tụng hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017, 2025) quy định rõ ràng là căn cứ bắt buộc phải từ chối hoặc thay đổi, nhằm bảo đảm nguyên tắc khách quan, vô tư trong hoạt động xét xử và phòng ngừa xung đột lợi ích trong quá trình giải quyết vụ án.
2. Thế nào là quan hệ họ hàng, người thân thích theo luật?
Trong tố tụng hình sự, khái niệm “quan hệ họ hàng, người thân thích” không được hiểu theo cảm tính hay tập quán xã hội, mà được pháp luật quy định cụ thể và rõ ràng để làm căn cứ bảo đảm tính khách quan, vô tư trong hoạt động tố tụng.
Theo quy định tại điểm e khoản 1 Điều 4 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017, 2025), người thân thích của người tham gia tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng được xác định như sau:
“…
Người thân thích của người tham gia tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng là người có quan hệ với người tham gia tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng gồm: vợ, chồng; bố đẻ, mẹ đẻ; bố chồng, mẹ chồng; bố vợ, mẹ vợ; bố nuôi, mẹ nuôi; con đẻ, con nuôi; ông nội, bà nội; ông ngoại, bà ngoại; anh ruột, chị ruột, em ruột; cụ nội, cụ ngoại; bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô ruột, dì ruột; cháu ruột.
…”
Từ quy định trên có thể thấy, phạm vi người thân thích được xác định rất rộng, bao gồm cả quan hệ huyết thống, hôn nhân và nuôi dưỡng hợp pháp. Do đó, nếu Thẩm phán có một trong các mối quan hệ nêu trên với bị cáo thì được xác định là có quan hệ thân thích, thuộc trường hợp bắt buộc phải từ chối tham gia xét xử hoặc bị thay đổi Thẩm phán theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự. Việc xác định quan hệ thân thích không phụ thuộc vào việc có sống chung hay mức độ thân thiết trên thực tế, mà căn cứ hoàn toàn vào quan hệ pháp lý được luật định.
3. Thẩm phán có quan hệ họ hàng với bị cáo có được xét xử không?
Căn cứ quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, Thẩm phán có quan hệ họ hàng, là người thân thích của bị cáo thì không được tham gia xét xử vụ án đó. Trong trường hợp này, Thẩm phán bắt buộc phải từ chối tham gia xét xử hoặc bị thay đổi theo quy định tại Điều 53 của Bộ luật này, nhằm bảo đảm tính khách quan, vô tư và công bằng của hoạt động xét xử.
Việc Thẩm phán có quan hệ thân thích với bị cáo tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến việc đánh giá chứng cứ, quyết định hình phạt cũng như quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia tố tụng. Do đó, pháp luật tố tụng hình sự không cho phép Thẩm phán có quan hệ họ hàng với bị cáo tiếp tục xét xử, dù mối quan hệ đó là trực tiếp hay gián tiếp, nhằm phòng ngừa xung đột lợi ích và tránh vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng.
4. Thủ tục thay đổi Thẩm phán trong trường hợp có quan hệ họ hàng
Khi phát hiện Thẩm phán có quan hệ họ hàng, là người thân thích với bị cáo, việc thay đổi Thẩm phán được thực hiện theo trình tự, thủ tục quy định tại Điều 53 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017, 2025)
Cụ thể, trước khi mở phiên tòa, việc thay đổi Thẩm phán do Chánh án hoặc Phó Chánh án Tòa án được phân công giải quyết vụ án quyết định; trường hợp Thẩm phán bị yêu cầu thay đổi là Chánh án Tòa án thì thẩm quyền quyết định thuộc về Chánh án Tòa án cấp trên trực tiếp.
Tại phiên tòa, yêu cầu thay đổi Thẩm phán được Hội đồng xét xử xem xét và quyết định trước khi bắt đầu xét hỏi. Thẩm phán bị yêu cầu thay đổi có quyền trình bày ý kiến của mình, sau đó Hội đồng xét xử biểu quyết tại phòng nghị án theo đa số. Trường hợp Hội đồng xét xử chấp nhận việc thay đổi Thẩm phán hoặc Hội thẩm thì bắt buộc phải ra quyết định hoãn phiên tòa để bảo đảm việc xét xử được tiến hành đúng thành phần và đúng quy định pháp luật.
5. Người tham gia tố tụng có quyền yêu cầu thay đổi Thẩm phán không?
Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, người tham gia tố tụng có quyền yêu cầu thay đổi Thẩm phán khi có căn cứ cho rằng Thẩm phán thuộc trường hợp phải từ chối tham gia xét xử, trong đó có trường hợp có quan hệ họ hàng, là người thân thích của bị cáo. Quyền yêu cầu này nhằm bảo đảm tính khách quan, vô tư trong hoạt động xét xử và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của các bên.
Trên thực tế, bị cáo, người bào chữa, người bị hại và các chủ thể tham gia tố tụng khác đều có thể thực hiện quyền yêu cầu thay đổi Thẩm phán. Yêu cầu có thể được trước khi mở phiên tòa hoặc ngay tại phiên tòa, và sẽ được cơ quan có thẩm quyền hoặc Hội đồng xét xử xem xét, quyết định theo đúng trình tự, thủ tục luật định. Việc thực hiện kịp thời quyền yêu cầu thay đổi Thẩm phán là cần thiết để tránh phát sinh vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng và hạn chế nguy cơ bản án bị hủy, sửa sau này.
Tóm lại, Thẩm phán có quan hệ họ hàng, là người thân thích của bị cáo thì không được tham gia xét xử vụ án, nhằm bảo đảm nguyên tắc khách quan, vô tư trong tố tụng hình sự. Trong trường hợp phát hiện tình huống này nhưng chưa được xem xét, thay đổi kịp thời, người tham gia tố tụng nên chủ động thực hiện quyền yêu cầu theo luật để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Để tránh rủi ro pháp lý và những hậu quả bất lợi về sau, việc liên hệ với luật sư giỏi về hình sự để được tư vấn và hỗ trợ kịp thời là hết sức cần thiết.
Nếu bạn đang cần Luật sư Hình sự hãy liên hệ ngay:
☎️ Hotline/Zalo: 0932 049 492
📧 Email: gvndtb1992@gmail.com
🏢 Địa chỉ: 18B Nam Quốc Cang, phường Bến Thành, TP. Hồ Chí Minh
