1. Giao dịch dân sự là gì?
Theo quy định tại Điều 116 Bộ luật Dân sự 2015, “Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự” Như vậy, có thể hiểu giao dịch dân sự là hành vi pháp lý do chủ thể thực hiện nhằm đạt được hậu quả pháp lý (làm phát sinh, thay đổi, hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự). Đây là hình thức biểu hiện ý chí của cá nhân, tổ chức trong quan hệ dân sự.
Giao dịch dân sự gồm hai loại chính:
Hành vi pháp lý đơn phương: là giao dịch do một bên chủ thể thể hiện ý chí, nhằm làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự, mà không cần sự chấp thuận từ bên còn lại. Hành vi này có thể được thực hiện bởi một người hoặc nhiều người cùng đứng về một phía của giao dịch.
Ví dụ: Di chúc (người lập di chúc đơn phương thể hiện ý chí để định đoạt tài sản sau khi chết), việc tặng cho tài sản mà không cần bên nhận đồng ý trước,…
Hợp đồng – giao dịch song phương hoặc đa phương: Hợp đồng dân sự là loại giao dịch thể hiện sự thống nhất ý chí giữa hai hay nhiều bên, mỗi bên ở một phía của giao dịch. Sự đồng thuận này làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ dân sự giữa các bên.
Ví dụ: Hợp đồng mua bán xe đạp là sự thỏa thuận giữa người mua và người bán về việc chuyển quyền sở hữu tài sản và thanh toán tiền.
2. Điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự
Để một giao dịch dân sự được pháp luật công nhận và làm phát sinh hậu quả pháp lý, giao dịch đó phải đáp ứng đầy đủ các điều kiện có hiệu lực theo quy định tại Điều 117 Bộ luật Dân sự 2015.
Thứ nhất, về chủ thể: người tham gia giao dịch phải có năng lực pháp luật dân sự và năng lực hành vi dân sự phù hợp với loại giao dịch được xác lập. Điều này có nghĩa là họ phải là người có quyền tham gia giao dịch theo quy định của pháp luật, đồng thời có đủ khả năng nhận thức và làm chủ hành vi của mình tại thời điểm thực hiện giao dịch.
Thứ hai, về ý chí: giao dịch dân sự chỉ có hiệu lực khi được các bên tham gia hoàn toàn tự nguyện, không bị ép buộc, lừa dối hay nhầm lẫn. Tự nguyện là nguyên tắc quan trọng bảo đảm tính công bằng và khách quan trong giao dịch.
Thứ ba, về mục đích và nội dung: nội dung của giao dịch phải không vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội. Điều cấm của luật là những quy định pháp luật nghiêm cấm thực hiện, còn đạo đức xã hội là những chuẩn mực ứng xử chung được cộng đồng chấp nhận và tuân theo. Nếu nội dung giao dịch nhằm mục đích bất hợp pháp như buôn bán ma túy, lừa đảo… thì giao dịch đó sẽ bị vô hiệu.
Thứ tư, trong một số trường hợp: hình thức của giao dịch dân sự cũng là một điều kiện bắt buộc để giao dịch có hiệu lực, nếu pháp luật có quy định cụ thể. (Ví dụ: hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất phải được lập thành văn bản và công chứng, chứng thực thì mới có giá trị pháp lý).
Tóm lại, một giao dịch dân sự chỉ có hiệu lực khi đảm bảo đồng thời bốn điều kiện: đúng chủ thể, tự nguyện, hợp pháp về nội dung và đúng hình thức (nếu luật yêu cầu). Việc thiếu một trong các điều kiện trên có thể dẫn đến giao dịch bị vô hiệu, kéo theo hậu quả pháp lý như hoàn trả lại những gì đã nhận, bồi thường thiệt hại (nếu có), và không phát sinh quyền, nghĩa vụ dân sự như mong muốn ban đầu.
3. Người chưa đủ 6 tuổi thuộc nhóm người chưa thành niên, có năng lực hành vi dân sự chưa đầy đủ
Theo Bộ luật Dân sự 2015, người chưa đủ 6 tuổi được xếp vào nhóm người chưa có năng lực hành vi dân sự, vì chưa thể tự mình nhận thức và làm chủ hành vi trong các quan hệ dân sự. Mọi giao dịch dân sự liên quan đến người này phải do người đại diện theo pháp luật thực hiện.
Cụ thể, theo khoản 1 Điều 136 Bộ luật Dân sự 2015, “Cha, mẹ đối với con chưa thành niên” là người đại diện theo pháp luật. Như vậy, nếu trẻ dưới 6 tuổi muốn tham gia giao dịch dân sự (mua đồ chơi, nhận quà tặng…), thì cha mẹ phải là người đại diện để xác lập và thực hiện các giao dịch này.
4. Giao dịch dân sự do người chưa đủ 6 tuổi tự thực hiện có thể bị vô hiệu
Nếu người chưa đủ 6 tuổi tự mình xác lập giao dịch dân sự mà không có sự đồng ý hoặc thực hiện bởi người đại diện, thì giao dịch đó có thể bị tuyên vô hiệu theo quy định tại khoản 1 Điều 125 Bộ luật Dân sự 2015,“Khi giao dịch dân sự do người chưa thành niên…xác lập, thực hiện thì theo yêu cầu của người đại diện…Tòa án tuyên bố giao dịch đó vô hiệu nếu theo quy định của pháp luật giao dịch này phải do người đại diện của họ xác lập, thực hiện hoặc đồng ý.”
Điều này nhằm bảo vệ quyền lợi cho người chưa đủ năng lực hành vi dân sự và bảo đảm sự công bằng trong quan hệ dân sự.
5. Giao dịch phục vụ nhu cầu thiết yếu hằng ngày có thể có hiệu lực
Tuy nhiên, không phải mọi giao dịch của người chưa đủ 6 tuổi đều bị coi là vô hiệu. Theo quy định tại khoản 2 Điều 125 quy định một số trường hợp ngoại lệ, trong đó giao dịch vẫn có hiệu lực, cụ thể tại điểm a,“Giao dịch dân sự của người chưa đủ sáu tuổi…nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu hàng ngày của người đó;”
Ví dụ: Trẻ 5 tuổi tự mua một que kem hoặc một món đồ chơi nhỏ có thể được coi là giao dịch phục vụ nhu cầu thiết yếu hằng ngày – khi đó giao dịch vẫn có thể được công nhận hợp pháp, nếu không gây thiệt hại hoặc xâm hại đến quyền lợi của người khác.
6. Hậu quả nếu giao dịch bị tuyên vô hiệu
Nếu giao dịch do người chưa đủ 6 tuổi xác lập mà không đúng quy định pháp luật, Tòa án có thể tuyên giao dịch đó vô hiệu. Khi đó, hậu quả pháp lý được giải quyết theo Điều 131 Bộ luật Dân sự 2015,“Các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận.” Nếu việc hoàn trả không thể thực hiện được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền tương ứng. Nếu một bên có lỗi gây thiệt hại, họ sẽ phải bồi thường thiệt hại.
Tóm lại, người chưa đủ 6 tuổi không thể tự mình xác lập giao dịch dân sự, trừ trường hợp giao dịch nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu hàng ngày (theo điểm a khoản 2 Điều 125). Mọi giao dịch hợp pháp liên quan đến người chưa đủ 6 tuổi phải được cha, mẹ hoặc người đại diện theo pháp luật thực hiện (theo Điều 136). Nếu không đúng quy định, giao dịch có thể bị Tòa án tuyên vô hiệu và phải hoàn trả theo quy định của Điều 131.
